Jednym z najbardziej utrwalonych sposobów zachowania zwyczajów, tradycji i specyfiki lokalnej kultury w społecznościach słowackich za granicą jest niewątpliwie zrzeszanie się w zespołach folklorystycznych i stowarzyszeniach kulturalno-artystycznych, które są atrakcyjnym i niezwykle satysfakcjonującym sposobem zachowania kultury ludowej danej miejscowości oraz przybliżenia kultury swoich przodków większości lub członkom innych kultur, z którymi współistnieją Słowacy za granicą.
Historia Krajanskej nedele w FSP w Detvie rozpoczęła się w 1968 roku, kiedy to powstał Instytut dla Słowaków Zagranicznych przy Macierzy Słowackiej (ÚZS MS) w Bratysławie. W tym samym roku na ogólnokrajowym festiwalu w Východnej odbył się pierwszy występ rodaków na Słowacji we własnym programie pod nazwą Zvítanie pod Kriváňom . Po udanym programie rozpoczęto poszukiwania odpowiednich miejsc do goszczenia rodaków narodowości słowackiej (Letni Festiwal Macierzy Słowackiej w Banskej Bystrici) i po sześciu latach poszukiwań krajanská nedeľa została na stałe wpisana w dramaturgię festiwali folklorystycznych w Detvie. W 1974 roku została zawarta umowa między ÚZS MS a miastem Detva, która zapewniała coroczne pobyty twórcze rodaków narodowości z całego świata i wykonywanie programów scenicznych zagranicznych Słowaków na Festiwalu Folklorystycznym pod Poľaną w detvianskim amfiteatrze. W 1976 roku przyjęto Koncepcję długofalowej opieki nad ruchem ludowym rodaków i ich działalnością w ramach FSP Detva.
„REMESLO MÁ ZLATÉ DNO“ – Tematem przewodnim tegorocznej Krajanskej nedele na FSP Detva 2022, zwyczaje, tańce i pieśni rzemieślnicze a także jarmark rzemieślniczy. Rzemiosło to wyspecjalizowana produkcja na małą skalę, oparta na ręcznej pracy producenta przy użyciu własnych narzędzi. Do najbardziej rozpowszechnionych rzemiosł należą: szewstwo, krawiectwo, młynarstwo, kowalstwo, stolarstwo, garbarstwo, rzeźnictwo i wiele innych. Wraz z rozwojem kapitalizmu nastąpił gwałtowny rozwój rzemiosła i usług rzemieślniczych, zwłaszcza ślusarstwa, hydrauliki, zegarmistrzostwa, murarstwa, kaflarstwa, malarstwa i lakiernictwa, cukiernictwa, rzeźnictwa, fryzjerstwa i fotografii. Rzemieślnicy zrzeszali się w cechach. Tradycje i zwyczaje rzemieślnicze tworzyły ustalone praktyki postępowania w poszczególnych cechach.
Słowaków z Polski na tegorocznym festiwalu reprezentował Zespół folklorystyczny DOLINA z Krempach. Zespół folklorystyczny wykonał tańce spiskie z naszego regionu, ale także garbarstwo – w szerszym znaczeniu tkanie i późniejsza modyfikacja tkaniny wełnianej a nawet szycie z niej ubrań.. Nie zabrakło też przykładów dawnej kultury przedmiotowej i niematerialnej naszych Słowaków mieszkających w Polsce. W niezwykle różnorodnym i bardzo udanym programie wzięły udział czołowe krajańskie zespoły folklorystyczne, grupy i ich soliści:
- ZF Dolina, Krempachy (Polska)
- ZF Ďatelinka, Varzal (Rumunia)
- ZF Jednota, Hložany (Serbia)
- ZF Lipka, Bodonoš (Rumunia)
- ZF Nadeje, Paryż (Francja)
- ZF Šmykňa, Ostrawa (Czechy)
- ZF V šírom pole hruška, Kovacica (Serbia)
- ZF Tešedík, Sarvaš (Węgry)
W trakcie całego festiwalu odbył się również tzw. Krajanský dvor gdzie krajania prezentowali swoje kuchnie, rzemiosła i obyczaje. W tym roku w Krajanskom dvore była również wystawa pt. „Tradičné remeslá v krajanskom prostredi”. Dzięki uprzejmości Centrum Kultury Słowackiej w Nowej Białej znalazły się tam kożuchy spiskie – damski i męski. Dzięki uprzejmości Pana Francziszka Pacygi podczas programu w amfiteatrze wyświetlane były stare zdjęcia z naszej miejscowości prezentujące rzemiosła. Dzięki Panu kościelnemu Walentemu Brzyzek została udostępniona forma wykorzystywana do produkcji opłatków oraz obrusy ręcznie wyszywane z napisami w języku słowackim. Szczególne podziękowania należą się także rodzinie Edwarda i Marii Brzyzek za przekazane rekwizyty i instrukcje w jaki sposób odbywało się wyprawianie skór.
Tekst: Marek Bryja
